Kilis’te Mantık İlmi ve Bu Konuda Yazılan Eserler

Mehmet Abdulhamid TEKTUNA

2 Aralık 2019 tarihinde Kent Gazetesinde Metin Mercimek Beyin yazmış olduğu “Kilis’te Saklı Kalan Bir Mantık Kitabı” adlı yazısını okudum. Kendisine bu konuya parmak basması nedeniyle teşekkür ederim. Fakat yazıda bazı eksik kalan bölümler vardır. Ben de âcizane bu konuya değinmek istedim.

Kilis’te, mantık alanında yapılan çalışmaların tarihi 18. yüzyıla değil 17. yüzyıla kadar dayanır. (Bu konudaki görüşlerimizi “Kilis’te Mantık İlminin Gelişimi” adlı bölümde sizinle paylaşacağız.) Osmanlı coğrafyasından, hatta yurt dışından da talebeler gizli olarak sırf mantık ilmini öğrenmeye Kilis’e gelmişler, Kilis medreselerinde eğitimlerini tamamlayarak diplomalarını almışlardır. Bu duruma bir örnek olarak 1327 yılında İstanbul’da neşredilen “ Beyanü’l Hak” Dergisinde yayımlanan “Ayıntaplı Abdullah Edip Efendi” adlı makalede yer alan; “Bir zamanlar tahsil-i ulûm meraklıları Konya, Kayseri gibi menba’ tahsil olan mahallerde ikmâl-ı nüsah ( medresede takip edilmesi şart olan bütün dersleri okumak) ettikten sonra Kilis’te İlm-i Mantıkı hoca merhumdan (Abdullah Enveri Efendi) tahsil ve Usul-ı Akiseyi mükemmel surette ahz etmiş ve bin üç yüz (1882) tarihinde İstanbul’da küşâd olunan rüûs imtihanında emsaline fâik surette ibrâz-ı ehliyet etmiştir” ibaresinden hareketle Kilis’teki mantık eğitiminin ne kadar önem taşıdığı daha iyi anlaşılmaktadır.

Mantık alanında ismini duyuran Kilisli hocaların yazdığı birçok kitap bulunmaktadır. Bu kitapların çoğunluğu Arapça olduğu gibi Türkçe yazılanları da vardır. Ancak Arapça kitapların birçoğunun çevirisi yapılmamıştır. Çevirisi yapılan kitaplar Halil İmamoğlugil’in “Kilisli Abdullah Enverî’nin Kıyas Anlayışı” adlı çalışması ve Ramazan Gündüz’ün  “Kilisli Abdullah Enverî’ninUsûl-i Cedîde Zübdesi Türkî Risâlesi Üzerine Bir İnceleme” adlı yüksek lisans tezidir. Bu çalışmalar da tıpkıbasım değil, bu eserlerin analizleri şeklinde tertip edilmiştir. Biz de İsmetullâh Efendi’nin “Hulasa-i İlmi Mantık’’ kitabının birebir çevirisini yaparak bu alandaki çalışmaların önünü açmak adına küçük bir adım attık. ( Mantık İlminin Kilis’teki son temsilcisi olan İsmetullâh Efendi,  “Hulâsa-i İlm-i Mantık”  adlı matbu eserini (1327 H.1909 M.) Halep’te yayımlamıştır.)[1]

1) KİLİS’TE MANTIK İLMİNİN GELİŞİMİ

Bilinen kayıtlara göre Kilis’te ilk mantık çalışmaları 18. Yüzyılda Mantıkî Hâcı Ömer Efendi (1757M-1820M.) tarafından başlatılmıştır.

Fakat bilinenin aksine Milli Kütüphanede tespit ettiğimiz  (01 Hk. 463/3) yer numaralı Takrirat-ı Mantıkiye adlı esere göre Kilis’te yapılan ilk mantık çalışmalarının 1085H.-1674/1675M. yılında gerçekleştiği görülmektedir.

Dört bölümden oluşan eserin ikinci bölümünün son kısmında yer alan “Kitap İsagocitemmeti’l-kitabbi ‘avnillahilmelikilvehhab fi ‘Arabistan fi şehri Killis fi kurbi Kırık Minare fi hücreti Tahtalı tarih-i sene hamse ve semanin ve elf. Sene 1085 ( Bu kitap çok fazla ihsan eden Allah’ın yardımıyla Kilis yakınlarında yer alan Kesik minaredeki Tahtalı hücresinde tamamlandı” ifadesinden hareketle Kilis’teki ilk mantık çalışmalarının 18. yüzyılda değil 17. yüzyıl 3. çeyreğinde başladığı sonucuna ulaşırız.

Kesik Minare Camii Medresesi’nde Anadolu’nun birçok yöresinden gelen talebelere mantık dersi veren Mantıkî Hâcı Ömer Efendi’nin vefatından sonra mantık eğitiminin başında Hocazâdelerden “Büyük Hoca” namıyla anılan Dokuzluzâde Hoca Abdurrahman Efendi’yi görmekteyiz. (1180 H.1766 M.- 1263 H.1846 M.) Hoca Abdurrahman Efendi’nin ardından mantık kürsüsü, oğlu Abdullah Enveri Efendi’ye intikal etmiştir. Abdullah Enveri Efendi mantıkta yeni bir çığır açmış, o zamana kadar Arapça okutulan mantığı Türkçe olarak okutmaya ve bu konuda eserler vermeye başlamıştır. Mantığı belli kurallardan kurtararak yeni bir anlayış getirmiştir. Şöhreti günden güne artan bu zatın talebesi olmak için Osmanlı coğrafyasından, hatta yurt dışından da talebeler gizli olarak mantık ilmini öğrenmeye Kilis’e gelmişlerdir. Bundan böyle Kesik Minare Medresesi bir mantık fakültesi şeklini almıştır. Enveri Efendi’nin vefatından sonra kardeşi Mehmet Tahir Efendi ServiliMedrese’de mantık öğretimini devam ettirmiştir. (1260 H.1844 M.1305 H.-1887 M.)  Mehmet Tahir Efendi’nin vefatıyla, mantık öğretiminin son hocası Abdullah Enveri Efendi’nin oğlu İsmetullah Efendi, ilk önceleri Kilis’te daha sonraları ise Halep Lisesinde yirmi altı yıl hocalık yapmıştır. 1916 yılında elli beş yaşında iken tifus hastalığına yakalanarak Halep’te vefat etmiştir.

1321 sene-i hicriyesine (1903 /1904 M.) mahsus Sâl-nâme-i Nezaret-i Maârif-i Umumiye adlı eserin 462-463. sayfalarında Kilis’te bulunan 21 medreseye ait şu bilgiler yer almaktadır:[2]

2) KİLİSLİ MANTIK ÂLİMLERİNİN YAZDIĞI KİTAPLAR

Kilisli Mantık Âlimlerinin yazmış olduğu kitaplardan tespit edebildiğimiz eserleri şöyle sıralayabiliriz:

Mantıki Hacı Ömer Efendi: Risâle fi Reddiye ale’l-Eşkâl ve Risâle fi Hakkı İsbâti’l-Mülazeme  ( Bu risalelerin KİTAM[3] bünyesinde pdf’leri mevcuttur.)

Hocazâde Abdurrahman Efendi: HâşiyealeŞerhi’t-Tasdikâtve’t-Tasavvurat, Risâletü’l-Besmele.

Abdullah Enveri Efendi: Türkçe Mantık Zübdesi (Usûl-ı Cedide Zübdesi- Bu eser Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı tarafından tıpkıbasım olarak basılmıştır.) TasdikâtHâşiyesi, TasavvurâtHâşiyesi, İsaguciHâşiyesi, Molla FenariHâşiyesi, Kitâbu’l-Mantık fi Tertibi’l-Aksiye, Tezhibü’l-Mantık,Celaleddin-i DevvaniHâşiyesi, Şerh-i Akaidi NesefiHâşiyesi, Hayali Hâşiyesi, Hüseyniye Hâşiyesi, MîrEbu’l-FethHâşiyesi, Molla Câmi Hâşiyesi, Zübde. (Bu eserlerin bazılarının pdf’leri KİTAM bünyesinde mevcuttur.)

Hocazâde Mehmet Tahir Efendi: NetayiçHâşiyesi, Muhtalitat Risâlesi, Kadı Mir Hâşiyesi, Süllemü’l-Tüllab, İsagociHâşiyesi.

Hocazâde İsmetullah Efendi: Hulasa-i İlmi Mantık, Tevzih el- Feraiz (Bu eserinin nerede olduğu belli değildir.)

SONUÇ

Yukarıda da belirttiğimiz gibi Kilisli âlimler mantık ilmine büyük bir önem vermişler ve Kilis’teki medreselerde okutmuşlardır. Bu sırada da birçok eserler meydana getirmişlerdir. Bu eserlerin bazıları matbu bazıları ise el yazısı şeklindedir. Bu eserlerin bulunabilenleri Türkiye’deki çeşitli kütüphanelerde mevcuttur. Biz de bulabildiğimiz kitapların pdf’lerini KİTAM bünyesinde topladık. Meraklı olanlar gerekli izni alarak faydalanabilirler.

Metin Beyin belirttiği mantık kitabının ve Faruk Elhan kütüphanesinin Kilis’e gönül vermiş kültür meraklısı iş adamlarımız veya Kilis Vakfı tarafından satın alınarak Kilis 7 Aralık Üniversitesi Kütüphanesine bağışlanması büyük bir önem arz etmektedir. Eğer bu kitaplar alınıp bağışlanırsa Kilis Kültürüne büyük bir katkı sağlayacağı şüphesizdir.

——————————————

KAYNAKÇA:

İsmetullah Efendi, Hulâsa-i İlm-i Mantık. Mehmet T. (Haz)  Kilis 7 Aralık Üniversitesi Yayınları:16, Kilis 2015.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiye, Asr Matbaası, İstanbul 1321.