Kilis’te Mantık İlminin Doğuşu

Metin MERCİMEK

"KİLİS'İN YETİŞTİRDİĞİ BÜYÜK MANTIK ÂLİMİ ABDULLAH ENVERİ HAZRETLERİ, MANTIĞI TÜRKÇE ÖĞRETEN BİR YENİLİKÇİ OLUP, AYNI ZAMANDA FATİHA SÜRESİNDE ON BİN KIYAS ÜRETİLEBİLEN BİR İLİM ADAMIDIR:"
(Kilis Tarihi Yazarı
Avukat Kadri TİMURTAŞ)

Bilindiği üzere düşünceler hem felsefi ve bilimin, hem de günlük hayatın ortak bir malzemesi olup, bu bilginin başvurduğu anlatım araçlarıdır. Fakat hiç bir bilim, düşünceler arasındaki bağları ve düzeni yöneten yasa ve ilkelerle uğraşmaz. Ancak bu uğraşıyı FELSEFİ MANTIK araştırır. 

Bu açıklamalardan yola çıkarak MANTIK ilmini şöyle tarif edebiliriz. Mantık, düşünceleri, onlar arasındaki bağları ve düzeni yöneten yasa ve ilkeleri inceleyen bir bilgidir. 
Kilis'te mantık ilminin nasıl ortaya çıktığını ele alabilmemiz için önce, Kilis'in 17. yüzyıldaki akışına bir göz atmamız gerekir. 
Kilis 17. yüzyılda kalın duvarlarla örülü bir kale içine kapanmış gibiydi. Böyle bir zamanda, bu kalemin penceresinden dünyaya bakmak hiç de kolay değildi. Çünkü Kilis insanı o tarihlerde hem arayış içindeydi be bu kalın duvarlarını yıkması gerekiyordu. O tarihlerde divan edebiyatında yer alan bir çok divan şairlerimizin arka arkaya yetişmiş olması, bu kalın duvarların yıkılmasını ve kendi düşünce ufkunun genişlemesini sağlamıştır. Ayrıca tekkelerde felsefi ve tasavvufi kültür ve fikir hizmeti hiç durmaksızın devam etmiş karşılıklı kelam sohbetleri yapılmıştır. Hatta musiki bu tekkelerde bile icra edilerek makam ustalarının yetişmesine de neden olmuştur. 
İşte felsefi ve tasavvufi kültür ve fikir hizmeti ile yola çıkan Kilis insanı, karanlığı oluşturan söz konusu duvarları kendi düşünceleriyle yıkarak yeni bir inşa yaratmıştır. Yaratmış olduğu bu inşa ise, KİLİS'TE MANTIK İLMİ'nin doğuşu olmuştur. Özellikle ele geçirmiş olduğu mantık ilmini, öylesine işlemiş ki, Kilis'in her mahallesine bir medrese kurmak suretiyle mantık öğretimine geçilmiş ve bu konuda birçok mantık âlimi yetişmiştir. Bu âlimlerden Mantıki Abdurahman Efendi, takiben Hacı Ömer Efendi, Mantıki Tahir Efendi ve Büyük Mantıkçı Abdullah Enveri Efendi yer almıştır. 
Bu âlimlerden Büyük Mantıkçı Abdullah Enveri Efendi, kendini tamamen mantık ilmine adamış ve öğrencilerinin mantığı daha kolay anlamaları için öğrenimi Türkçe olarak devam ettirmiştir. Ayrıca bir kaç kitabını da Farsça yerine Türkçe olarak yayınlamıştır. Bunun yanı sıra, Mantık İlminin kurucusu olan Aristo Mantığından yararlanarak, O'nun KIYAS METODU'nu rehber edinerek düşüncelerini bu çizgide devam ettirmiştir. 
Görüldüğü üzere, Kilis insanı 17. yüzyılda mantık ilmini ortaya koymuş ve yoğun araştırmaları sayesinde Kilis'te bir çığır açmıştır. Bu insanların ortaya koydukları eserleri incelediğimiz zaman, mantığı ahlak ve maneviyat unsuru çerçevesinde ele aldıklarını ve de mantığın Anadolu'ya yayılmasını sağladıklarını görmekteyiz. 
Kilis'te Mantık İlmini ortaya koyan Mantık Âlimlerimizi rahmetle anıyor ve Kilis'te Mantık İlmi'nin bir başka konumunda yeniden görüşmek dileğiyle...
Hoşça kalın.