Çıngırak

İbrahim ALİSİNANOĞLU
Çıngırak; Arapça bir kelime olan “ceres”, Türkçede “çan”, çıngırak; Farsçada “derâ” şeklinde kullanılır.
Geçmişi çok eski dönemlere giden çan ve çıngırak, özellikle atlı kavimlerin, hayvancılıkla geçinen toplulukların hayat sisteminde farklı kullanım alanları bulmuştur. “Özellikle kervancılığın yaygın olduğu dönemlerde ,” develerin boynuna, (semer) havuduna asılan çan kafileye katılanlar arasında irtibat sağlayan bir araç olmuştur.” Çan sesi kervanlarda işlerin yolunda gittiğinin işareti olarak kabul edildiği gibi, kervanın hareket halinde olduğunun da habercisidir.
Çıngırak sadece kervanda devlere, katırlara, atlara takılmamış, avcı kuşlarında aksesuarı, avın takibinde kılavuz olarak da kullanılmıştır. Çıngırak halhal haline gelmiş Anadolu’da kadının ayak bileğini süslemiş, kapıları takılmış geleni haber vermiştir.
Hıristiyan inancında çıngırağın büyüğü çan, ibadete davet aleti olarak kullanılmıştır.
Çıngırak özellikle kervanların olmazsa olmazı olmuştur.
Çıngırakların biçimi, büyüklüğü, ağzının aşağı veya yukarı oluşuna, yerine getirdiği fonksiyonları açısından da sınıflandırılmış adlandırılmıştır. Çıngırak hayatın hep içinde olmuş, sesini kesmek için” içine ot tıkılması” gibi deyimlere de konu olmuştur.
Antep’te çıngırak dün olduğu gibi bugünde özellikle kırsal alanda hayvanların süsleme aracı olması yanında at, eşek, katır, keçi ve koyuna takip amaçlı takılmakta ve kullanılmaktadır.
Gaziantep’te çıngıraklar fonksiyonları yanında çıkardığı sese göre adlandırılmıştır.
Antep’te geçmişte kervanlarda kullanılan çıngırak çeşitleri şu şekilde sınıflandırılır;
1- “HAVAN: Semer veya havudun iki yanında bulunur. Yirmi santim uzunluğunda ve ağzının genişliği on santimdir. Adını şeklinden almıştır. İçinde daha küçük bir havan vardır. Birbirlerine değerek muttarit ve yüksek bir ses çıkarır. Bu ses bir saatlik mesafeden duyulur. Havan tunçtan bazen bununla gümüş karışığından yapılır. Develere ve katırlara takılır. Fazla ses vermesi sebebiyle çok vakit en arkadaki hayvana takılır. Bundan maksat devenin ipi kopar veya katırlar herhangi bir surette durur veya kafileden ayrılırsa, dikkati çekmek içindir.
2-TAS: Bu da adını şeklinden almıştır. İç içe gittikçe küçülen birkaç çıngırak bulunur. Tunçtan yapılmıştır. Katırlara takılır.
3-GÜMMÜRDEK: Cindara takılır. Demir levhadan yapılmıştır. Fazla ses vermez. Ağzının genişliği on santimdir. Havan büyüklüğündedir. Develerde de’ bulunur.
4-KONGURDAK: Bir su bardağı büyüklüğündedir. Tunçtan yapılmıştır. İçinde çay bardağı iriliğinde ayrı bir çan vardır. Birbirlerine değerek muttarit bir ses çıkarır. Katırlarda bulunur.
5-TIKIRDAK: Develerin başlığının iki yanma ikişer tane takılır. Hafif ve küçük çıngırdaklardır
6-HALHAL: Develerin dizliklerinin iki yanına takılır, küçük çıngıraklardır.”